W miejscowości Ujazd w woj. łodzkim znajduje się mogiła wojenna żołnierzy 43 Pułku Strzelców Legionu Bajończyków, uczestników kampanii wrześniowej 1939 roku, poległych w tzw. bitwie pod Tomaszowem Mazowieckim.

Spis poległych żołnierzy:

• Strzelec Franciszek Malczewski, † 7.09.1939
• Strzelec Mikołaj Łuczyk, 1918 - † 6.09.1939
• Strzelec Antoni Sobczuk, 1914 - † 7.09.1939
• Strzelec Kazimierz Gorol , 1911 - † 7.09.1939
• Strzelec Sitarz Aleksander, 1909 - † 7.09.1939
• Strzelec Paweł Prawosławny , 1911 - † 7.09.1939
• Szer. Poczty Polowej Franciszek Maliszewski, 1912 - † 7.09.1939
• Strzelec Pielak Jan, 1913 - † 7.09.1939
• Strzelec Stanisław Górnik, 1912 - † 7.09.1939
• Strzelec Aleksander Kniaziuk, 1914 - † 7.09.1939
• Strzelec Feliks Sysko, 1914 - † 7.09.1939
• Strzelec Jan Lipa, 1913 - † 7.09.1939
• Kapral Antoni Kamiński, 1915 - † 7.09.1939
• Strzelec Paweł Pereta, 1911 - † 7.09.1939
• Strzelec Bednarczyk Aleksander, 1914 - † 7.09.1939

Cześć pamięci poległych polskich żołnierzy!

Poniżej historia ich bohaterskiej walki o wolną Polskę.

Bitwa pod Tomaszowem Mazowieckim w czasie kampanii wrześniowej 1939.

Nocą 5-6 września 1939 niemieckie patrole motocyklistów prowadziły działania rozpoznawcze w rejonie Będkowa podjeżdżając pod pozycje obronne II batalionu 43 pp. Siły polskie rozlokowane zostały w rejonie miejscowości Ujazd i Sangródź (obecnie Sangrodz), z tym, że II batalion wysunięto na zachodni skraj lasu na zachód od Wólki Krzykowskiej.

Po całonocnej walce z oddziałami polskimi oddział wydzielony niemiecki 4 DPanc. zajął Będków zmuszając do odwrotu szwadron kawalerii dywizyjnej 13 Dywizji Piechoty w skłąd, której wchodził 43 pp. Wycofał się on na Wykno, Brzustów, Ujazd, Skrzynki ponosząc około 40% strat.

Około godziny 10.00 kolumna czołgów 1 DPanc. ruszyła szosą na Tomaszów. Około 17.30 z rejonu Komorniki - Świńsko do natarcia przeszedł niemiecki pododdział z 1 DPanc. w kierunku lasu na południe od Wólki Krzykowskiej - Łagiewnik i wyszedł na tyły obrony II 43 pp. 22 kompania kolarzy i 4 kompania 45 PP przeszły do działań opóźniających, a następnie wycofały się w rejon obrony 13 DP. 4 kompania około godziny 17.00 znalazła się w pasie obronnym 43 PP. Straciła ona w walce 25% żołnierzy i 1 armatkę ppanc. Zniszczyła 4 wozy bojowe wroga i 3 uszkodziła.

6 września o godzinie 10.00 po silnym przygotowaniu artyleryjskim i bombardowaniach lotniczych ruszyło natarcie XVI korpusu na pozycje obronne 13 DP. Początkowo pododdziały piechoty i czołgów 1 DPanc. zaatakowały pozycje obronne II i III batalionu 43 PP, a następnie próbowały one wejść w lukę pomiędzy 43 PP, a 45 PP. Natarcie to zostało jednak powstrzymane, a pluton armat przeciwpancernych wspierający II batalion zniszczył 5 czołgów wroga.

Około godziny 12.00 piechota niemiecka wsparta 16 czołgami włamała się w pozycje obronne II batalionu. W tej sytuacji dowódca batalionu - kpt. Kłosowski wysłał do kontrataku odwód w sile dwóch plutonów piechoty i na skutek tego około godziny 13.00 Niemcy zostali odparci i ponieśli duże straty. Podczas tego starcia pluton artylerii zniszczył ogniem na wprost 10 czołgów. Przed prawym skrzydłem III batalionu 43 PP mjr. Miklasa w rejonie Ujazdu pojawiło się 6 czołgów. Zostały one ostrzelane przez armaty przeciwpancerne i wycofały się, a jeden z nich został uszkodzony.

Około godziny 14.00 zgrupowanie niemieckich czołgów składające się z około 25 pojazdów obeszło prawe skrzydło III batalionu i ruszyło w kierunku Niewiadowa i lasu na północ od Skrzynek. W tym samym czasie inne zgrupowanie czołgów 4 DPanc. ruszyło szosą na Będków – Ujazd i ponownie zaatakowało prawe skrzydło II batalionu. Również i tym razem udało się atak odeprzeć.

Około godziny 15.00 Bataliony I i II 43 PP były silnie ostrzeliwane przez artylerię oraz bombardowane przez lotnictwo. Silne bombardowanie dotknęło też III dywizjon 13 PAL i tabory 43 PP. W Tomaszowie w wyniku działań wrogiego lotnictwa płonęło około 60 budynków.

Po przygotowaniu artyleryjsko-lotniczym do ataku ruszyła 1 DPanc., która skierowała się w lukę pomiędzy 43 i 45 PP, po osi Zawada – Nieborów. Jedno ze zgrupowań czołgów i piechoty 4 DPanc. ruszyło do ataku w kierunku lasu na południe od Wólki Krzykowskiej, Komornik, Świńska, Łagiewnik. Obeszło ono następnie lewe skrzydło II batalionu 43 PP wyszło na jego tyły i jednocześnie przed front I batalionu 43 PP. Od godziny 15.00 do 17.00 II batalion walczył w okrążeniu, pozbawiony wsparcia artylerii. Część zgrupowania niemieckiego włamała się na lewe skrzydło obrony I batalionu mjr. Zygmunta Rylskiego, lecz kontratak 1 kompanii zmusił Niemców do wycofania się.

Około godziny 17.30 w lukę pomiędzy bataliony 43 i 45 PP wjechało główne zgrupowanie czołgów 4 DPanc., a około godziny 18.00 dotarło ono w rejon Komorowa.

Około godziny 19.00 1 DPanc. znalazła się w rejonie szosy Piotrków – Warszawa, na południe od Tomaszowa. Przed zmrokiem, przy wsparciu własnej artylerii, dywizja ruszyła z rejonu Jadwigów i Wiaderno, a następnie skierowała się w rejon lasu tomaszowskiego. Zbliżające się czołgi zanim zdołały podejść do pozycji obronnych 45 PP zostały zatrzymane ogniem artylerii 5 baterii 13 PAL i plutonu artylerii piechoty 45 PP.

Główne zgrupowanie 4 DPanc. prowadziło atak na Cekanów. Grupa czołgów w ilości około 40 ominęła od południa pozycje obronne I batalionu 43 PP i przez Kolonię Zaborów uderzyła od wschodu na Tobiasze, gdzie znajdowało się stanowisko dowodzenia 43 PP. Inne niemieckie zgrupowanie składające się z około 60 czołgów atakowało przez Łazisko – Zaborów i następnie uderzyło w rejonie Cekanowa na stanowiska artylerii dywizyjnej. Tam atakującym czołgom stawił czoła III dywizjon 13 PAL mjr. Stanisława Kruszyńskiego. W tej walce dywizjon zniszczył 5 czołgów, lecz sam poniósł duże straty. Z dywizjonu liczącego 12 haubic udało się uratować tylko 6.

13 DAC znajdujący się na północ od Cekanowa, dowodzony przez mjr. Kazimierza Siekierzyńskiego wziął też udział w walce. Jego II bateria haubic 155 mm zniszczyła 2 czołgi nieprzyjacielskie.
W lesie przy szosie Tomaszów – Lubochnia dowódca I dywizjonu 13 PAL kpt. Wilhelm Pałka przygotowywał dywizjon do wymarszu za oddziałami 44 PP. W obliczu atakujących czołgów podjął on z nimi walkę. W jej wyniku zniszczono 4 z 8 atakujących czołgów. Straty w 1 baterii wyniosły 2 armaty z 4 posiadanych. Natomiast 2 bateria straciła niemal wszystkie konie.

Gen. Dąb – Biernacki obawiając się oskrzydlenia 13 DP od północy, w celu wzmocnienia prawego skrzydła dywizji, rozkazał przegrupować 44 PP z I dywizjonem 13 PAL (bez 3 baterii) do rejonu Skrzynki – Małecz. Około godziny 18.00 kolumny marszowe II i III batalionu ruszyły w nakazany rejon.
Około godziny 19.00 czołgi niemieckie zaatakowały w rejonie Cekanowa i Lubochni cofające się pododdziały polskie pochodzące z różnych jednostek. Były to tabory i służby 13 DP, części taborów 19 i 29 DP, dowództwo 13 PAL, 161 i 162 kolumny samochodów ciężarowych i inne mniejsze grupy żołnierzy. Wybuchły chaotyczne walki, a większość żołnierzy uległa panice.

Po zapadnięciu zmroku walki ustały, a zgrupowania czołgów pozostały na zajętych przez siebie pozycjach. Znajdowały się one wzdłuż szosy Ujazd – Lubochnia oraz w Tomaszowie.

6 września przed godziną 21.00 dowódca 13 DP płk Kaliński po przeanalizowaniu sytuacji uznał, że dalsza obrona jest niemożliwa i wyznaczył nowe zadania dowódcom poszczególnych pułków. 43 PP miał pod osłoną nocy oderwać się od nieprzyjaciela i obsadzić południowe skraje lasów po obu stronach szosy Ujazd – Lubochnia. 45 PP miał wycofać się na wysokość I batalionu 45 PP i zorganizować obronę wzdłuż zachodniego skraju lasu w pasie szosa warszawska – 4 km na południowy zachód od niej. 44 PP znajdował się w tym czasie zgodnie z rozkazem w marszu do rejonu Skrzynki – Małecz.

6 września około godziny 22.00 I i III batalion 43 PP rozpoczęły przebijanie się przez oddziały czołgów niemieckich do wyznaczonych rejonów. II batalion pozostawał nadal na swych pozycjach, ponieważ nie dotarł do niego rozkaz odwrotu.

Dowódca 45 PP wiedział o obecności czołgów niemieckich w Tomaszowie, ale pomimo to zdecydował przebijać się przez oddziały nieprzyjaciela szosą na Lubochnię. Około godziny 23.00 rozpoczęło się przegrupowywanie oddziałów 45 PP. Jako szpica ruszyła 6 kompania z dwoma armatkami ppanc. Za nimi przemieszczały się II batalion z plutonem artylerii, 4 bateria 13 PAL, tabory II batalionu, 5 kompania, 3 bateria 13 PAL i III batalion wraz z taborami. Jako straż tylna szła 4 kompania z 5 baterią 13 PAL.

Czoło kolumny pułku przechodząc przez Tomaszów zostało niespodziewanie ostrzelane ogniem armat i karabinów maszynowych przez oddział około 40 czołgów. Idąca jako szpica 6 kompania ruszyła z marszu do ataku wspierana przez armatki ppanc, pluton artylerii piechoty i 4 baterię 13 PAL. Jednak atak ten załamał się, a kontratakujące czołgi zadały duże straty oddziałom polskim w ludziach i sprzęcie.

Oddziały 45 PP idące w kolumnie nieco z tyłu zostały ostrzelane ogniem z pistoletów maszynowych, ckm i obrzucone granatami z okolicznych budynków. Zabudowania te zostały zajęte wcześniej przez dywersantów i spadochroniarzy zrzuconych na południe od Koluszek. Początkowo atak niemiecki wywołał panikę w szeregach polskich, jednak wkrótce dowódcy opanowali sytuację i żołnierze rozpoczęli natarcie opanowując zajęte budynki.

W tej zaciętej walce poległ dowódca 45 PP płk Hojnowski oraz wielu innych oficerów i żołnierzy. Pułk stracił cały tabor i sprzęt ciężki. Zdołano uratować tylko 2 armatki ppanc. i 5 ckm. II dywizjon 13 PAL (bez 6 baterii) z 3 baterią I dywizjonu stracił 2 działa.

Przed godziną 22.00 13 DP otrzymała zadanie ześrodkowania swych oddziałów w lesie Brudzewice. O świcie 7 września przerzedzone pododdziały i luźne grupy żołnierzy 45 PP pomaszerowały w kierunku Wilanowa na południowy wschód od Ludwikowa i pokonały w bród rzekę Piasecznicę. Baterie plot. 13 i 29 wycofały się w rejon miejscowości Kaczka, a następnie przez Spałę ruszyły na Inowłódz.
Zgodnie z nowym rozkazem 44 PP miał wstrzymać przegrupowywanie się na Skrzynki – Małecz i miał osłaniać ruch wycofujących się oddziałów 13 DP. 44 PP zajął, więc pozycje obronne w Gliniku i w lasach spalskich. Pułk wspierać miały 1 bateria 3 PAC i 6 bateria 13 PAL, a drogę od strony Tomaszowa zamknął I batalion 45 PP.

7 września około godziny 7.00 do Lubochni dotarły następujące oddziały 43 PP: dowództwo 43 PP, I batalion, połowa 5 kompanii II batalionu z plutonem ckm i z plutonem moździerzy oraz z armatą 75 mm. Kompanie 4 i 6 II batalionu rozpoczęły odwrót dopiero nad ranem 7 września i zostały rozbite przez czołgi w miejscowości Ujazd. Szczątki tych kompanii wycofały się następnie w kierunku Warszawy. W Lubochni znalazł się też III batalion jednak bez 3 kompanii.

Po odpoczynku jako pierwszy most w Inowłodzu przekroczył 43 PP i około godziny 11.00 7 września osiągnął lasy brudzewickie. W następnej kolejności ruszyła część taborów 13 DP i artyleria jednak na skutek zatoru na moście grupa ta została skierowana na Rzeczycę, Nowe Miasto.

Około godziny 8.00 7 września pozycje obronne I batalionu 45 PP na szosie w Lubochni zostały ostrzelane przez artylerię 4 DPanc. i bombardowane były przez lotnictwo. Następnie do ataku ruszyły czołgi. W walce tej żołnierze batalionu zniszczyli około 6 czołgów, jednak po dwugodzinnej walce zmuszeni zostali do wycofania się w kierunku lasów spalskich. Batalion w walce tej poniósł duże straty w ludziach i sprzęcie. Stracono 4 ckm, pluton moździerzy i armatę ppanc.

Pozycje 44 PP zostały zaatakowane przez około 60 czołgów z 1 DPanc. wspartych ogniem artylerii. I batalion pułku po dwugodzinnej walce został wyparty z Glinnika w głąb lasu i poniósł duże straty. Pułk walczył z oddziałami 1 DPanc. do godziny 15.30. Podczas walk zniszczył około 10 czołgów i kilka samochodów pancernych, a następnie około godziny 17.00 przekroczył most w Inowłodzu.
Oddziały 45 PP bez I batalionu przemieszczały się szosą Spała – Inowłódz, a następnie skierowały się na Ludwików i do lasu Brudzewice.

Około godziny 17.20 saperzy wysadzili most, gdyż na północnym brzegu Pilicy pojawiły się czołgi 1 DPanc.

13 DP w walkach z XVI korpusem w rejonie Tomaszowa Maz. zadała nieprzyjacielowi znaczne straty. W toku walk Niemcy stracili 64 czołgi, 22 samochody pancerne i motocykle oraz 2 samoloty.
Przed południem 7 września Naczelny Wódz wydał północnemu zgrupowaniu Armii Prusy rozkaz nakazujący wycofanie się wzdłuż południowego brzegu Pilicy. Następnie miała ona przegrupowywać się w kierunku przepraw na Wiśle w Maciejowicach, Dęblinie, Puławach i Solcu. Rozbite i podzielone zgrupowania polskie ruszyły na wschód głównie leśnymi drogami tocząc ciężkie walki odwrotowe. Trwał swoisty wyścig pomiędzy zgrupowaniami polskimi, a oddziałami szybkimi Wehrmachtu o opanowanie mostów na Wiśle.

źródło: Wikipedia